Oude Kerk te Schoonebeek
Overgenomen uit het maandblad (ik vermoed dat dit een blad van de herv kerk is geweest wat omstreeks 1927 is verschenen)
Historische omschrijving van de oude kerk te Oud Schoonebeek.
Vanaf het jaar 800 is bekend dat Drenthe een christenland is geworden. Het vroegste is sprake van Weierswold, een half uur van Schoonebeek gelegen, waar in vroegere tijden een nonnenklooster gestaan heeft. Wegens de herhaalde over stroming van het Schoonebeekerdiep is dit klooster opgeheven en naar Rolde over gebracht, waar het de grondslag heeft gelegd tot stichting van het tegenwoordige Assen. Vanaf 1419 is met zekerheid meer bekend van Schoonebeek en zijn naaste omgeving. Na te gaan is, dat toen in Oud Schoonebeek een R. K. kerk bestond. En ik ben geneigd aan te nemen, dat in het tegenwoordige gebouw. Het aldien niet hetzelfde mocht zijn, dan toch de grondslagen zijn terug te vinden van de toenmalige kerk. In den gevel der tegenwoordige is een Steen geplaatst met een Latijnsch opschrift en vermeldende het jaartal 1577. In 1598 is de Hervorming ook tot Oud Schoonebeek doorgedrongen. Het collatie recht, d.w.z. het benoemingsrecht van predikanten berustte oorspronkelijk bij de heeren van het Landgoed ,,de Klencke". In 1700 is dit verwisseld met Oosterhesselen voor de Staten van Drenthe, wat later werd overgenomen door den koning. In de vorige eeuw zijn al deze rechten vervallen. Uit dezen tijd dateert de stichting van de z.g.n.,,ijzeren koeien".
Bij de komst van een nieuwen predikant werd dezen ƒ 50,- uitbetaald, welk bedrag bij eventueel vertrek wederom moest worden gerestitueerd. Het inkomen van den predikant was in die dagen niet hoog en bestond hoofdzakelijk in de opbrengst van pastoriegoederen, zooals pachten van boerderijen, benevens spek, boter en eieren.
Van 1504 dateert de eerste kleine klok. 31 October 1517 was het groote keerpunt in de kerkgeschiedenis. Het duurde tot 1598 voor de Hervorming tot Drenthe doordrong. In 1596 kondigde Lodewijk Willem van Nassau, Stadhouder van Drenthe, het bevel af, dat de pastoors de prediking moesten staken, en de kerkelijke goederen aan de Hervormden moesten overlaten. Zij, die van pastoor predikant wensten te worden, behoorden zich aan een examen van een,,kerkvergadering" te Rolde gehouden, te onderwerpen. Van de 26 opgekomen pastoors verklaarden zich 2 bereid tot de Hervorming over te gaan, n.l. de pastoor van Schoonebeek en Vledder. Het examen viel voor deze twee laatsten niet gunstig uit; op een examen, twee jaar later gehouden te Anloo, werden beiden tot den dienst in de Hervormde Kerken toegelaten. De eerste Schoonebeeker predikant (ex-pastoor) was alzoo Hermanus Breedeweg. Later heeft deze Ds. Breedeweg de Classis Emmen vertegenwoordigd op de synode in Groningen gehouden.
In Schoonebeek is dus vanaf dien tijd in deze kerk (onze oude kerk) het Protestantisme verkondigd, 30 predi kanten hebben Gods Woord op deze plaats verkondigd. Het zijn achtereenvolgens:
H. Breedeweg, J. van Hof (geschorst wegens doodslag vroeger bedreven en in 1612 ontslagen), B. H. Bongepoel (1650 met emeritaat en in 1656 overleden), J. Gerdink (gestorven 3 Juli 1658). Ten aanzien van dezen laatste, is nog te vermelden, dat diens graf hoogst waarschijnlijk in deze kerk aanwezig is.
Voor in de oude kerk ligt n.l. een grafsteen, waarvan echter alleen maar meer te ontcijferen is, dat op 3 Juli 1658 iemand overleden en aldaar begraven is. Aangezien deze datum overeen komt met het overlijden van laatstgenoemden predikant, kan gevoeglijk worden aangenomen, dat deze steen het graf dekt van ds. Gerdink.
Vervolgens hebben hier als predikant gestaan: J. Houwen, H. Vlek. C. Stevens, J. Hardenberg, K. Hardenberg (in wiens tijd de groote klok gekomen is), J. J. Passchen, A. Lankhout (overl. 1718), L. Vledderus, J. Hardenberg (overl. 1755), H. Lanslot Boelen (vertrokken naar Indiè), J. Koenraad, H. Volkers Gosselaar, H. C. Scholten, P. C. Vroom (wegens on heusche behandeling vertrokken), K.J. Bleekers, G. Borgesius Sickema, H.G. Tonsbeek (1881-1887, 1889-1892), C.R. Lelieveld (thans predikant te Dintel), 1893-1896 A.J. ten Bokkel-Huining (ver trokken naar 0.-Indiè), 1896-l902, I.C. van Hoeve (vertrokken naar O.-Indië), 1902-1908, J. L. A. Hooy (thans predikant te Wijk aan Zee en Duin), l908 – 1913, P. N. Tonsbeek (met emeritaat vertrokken), 1913-1916, H. A. Leenmans (thans predikant te Delft). 1917-1921 A. Altena (thans te Rijnsburg) en 1921-1925 R. van Elven (in de loop dezer maand overleden te Moerkapelle)
Als we een blik slaan in de geschiedenis, dan zien wij hierin ook hoe Schoonebeek overging van het heidendom tot het Christendom en later van schaduw tot licht Het gaat niet aan een nauwkeurig overzicht te geven van de geschiedenis der kerk en ik zal dus hier en daar een greep doen. In 1600 was de toestand verre van rooskleurig, ook al was de Roomse kerk veranderd in een Gereformeerde. Met het geestelijk leven was het droevig gesteld. Ér was geen koster, ja zelfs geen schoolmeester. Men was van oordeel dat het er best om zou gaan. Men had het er altijd zonder gesteld, dus het zou in den vervolge ook wel gaan. De catechismus preeken werden zeer slecht bezocht. in 1634 werd zelfs de predikant beboet omdat hij geen voldoend aantal predikaties over deze stof hield.
De pastoriegoederen brachten in dien tijd slechts ƒ 209-- op. De bij-inkomsten vormden een hoofddeel van des predikants jaarwedde. Als voorbeeld kan worden genoemd, dat bij een sterfgeval de nabestaanden gedurende 30 jaar een brood met een pond boter op den stérfdag bij den predikant moesten bezorgen. Later moest van het salaris van den onderwijzer per mudde land 5 cent betaald worden.
Het kerkgebouw verkeerde in dien tijd in een desolaten toestand en werd in 1681dan ook gerestaureerd, in 1638 bestond de gemeente uit slechts 30 belijdende leden. In 1672 (oorlog met Engeland, Frankrijk, Munster en Keulen) brak ook voor Schoonebeek een noodjaar aan. Schoonebeek had zeer te lijden door den inval der Munstersche troepen, die ons dorp plunderden. Zelfs werd in dien tijd, de bijbel van den kansel geroofd. Vijf jaar later was nog geen nieuwe aanwezig. Waarschijnlijk was er geen geld om een nieuwe te koopen.
Daarna werd de toestand beter. De sterfrechten werden evenwel nog niet afgekocht, overal werden gelden (rechten) voor geheven, voor lijkrede, voor een attestatie, voor een afkondiging, enz. Uit de diaconieboeken blijkt echter dat gift na gift binnen komt. Ook het geestelijk leven bloeide.
De onregelmatig levenden werden vermaand en ernstig onderhouden, waar bij volharding de zaak bij de classis werd aanhangig gemaakt.
In 1707 werd de groote klok gegoten, in 1787 werd het gebouw grondig gerepareerd, waarvoor ƒ 850 geleend werd, tegen een rente van 1 procent. In 1800 werd de sterfpacht van den predikant afgekocht, In 1816 kwam de overgang naar de tegenwoordige Hervormde kerk.
In 1833 ver keerden kerk en toren weer in slechten toestand. Het Rijk gaf toen een subsidie van ƒ 600, terwijl de synode een bedrag van f 500 toestond. 8 September 1833 werd de vernieuwde kerk in gebruik genomen onder leiding van ds. Scholten, die tot tekst had gekozen 1 Thessalonicensen 5 :18 (Dankt God in alles. want dit is de wil Gods in Christus Jezus over U).
Om armlastige vreemdelingen te weren nam de diakonie in dien tijd een eigenaardig besluit. De ondersteunden moesten op den schouder een lap dragen, waarop met groote Zwarte letters vermeld stond D.V.S. (Diaconie van Schoonebeek) en ziet men dat in 1845 (toen de landbouw geteisterd werd door een aardappelziekte, en er werkloosheid heerschte) de diakonie sociale zorg gaat beoefenen. Door de diakonie werd nl. werk verschaft, terwijl slechts de helft van het loon aanvankelijk werd uitbetaald. De resteerende helft werd later in tijd van vorst uit betaald.
Daarna vallen donkere schaduwen over de volgende jaren; het leven stond op zeer laag peil. De notulen van dien tijd zijn niet zeer opwekkend. De toenmalige predikant is zoo geplaagd, dat hij met emeritaat ging. Zijn Eerw. heeft bij zijn afscheid gepreekt over den tekst: ,,En wat nut hebt gij van de dingen waarover gij U nu schaamt".
De kanselbijbel dateert van l839, en is een in 1660 gedrukt exemplaar. In 1861 is ter plaatse de Gereformeerde kerk ontstaan, dit was niet van zoo danigen invloed, dat het geestelijk leven niet meer en meer in de Herv. Kerk doordrong. In 1871 werden de lampen voor de avonddiensten gekocht terwijl het aantal ouderlingen en diakenen beide op 3 werd gebracht. In 1925 is in Nieuw Schoonebeekerveld een Evangelisatie gebouwtje geopend terwijl het aantal zielen der gemeente thans 1700 bedraagt, waarvan 730 stemgerechtigd zijn.
In het oude, misschien wel eeuwen oude kerkje, dat met zijn witte muren der zomers tusschen het bladerrijke geboomte zulk een vriendelijke indruk maakte heeft ds. Berkel zondagavond de laatste dienst geleid. .
Op 14 December werd te Oud-Schoonebeek het nieuwe kerkgebouw der Ned. Herv. gem. plechtig in gebruik genomen.
Vele jaren is aan, den bouw dezer kerk een groote behoefte gevoeld, doch de financiën vooral lieten niet toe tot uitvoering der in dezen bestaande plannen over te gaan. Dit jaar is het gelukkig daar toe gekomen. Op 4 Maart l.l. werd het bouwen van de kerk aanbesteed. Aannemers werden de heeren W. F. Jonker en Joh. Tienkamp te Nieuw-Amsterdam terwijl de heer J. Koerts te Oud Schoonebeek het schilderwerk werd opgedragen. Kort daarna werd, onder architectuur van den heer J. Boelens Kz. te Assen, met den bouw begonnen. De eerste steen werd gelegd op 20 Mei van dit jaar door de kerkvoogden J. Vrielink, A. Eising en E. Gijlers. En thans is het zeer eenvoudig uitgevoerde maar fraaie kerkgebouw, dat aan 500 personen plaats biedt, gereed. De Ned. Herv. gemeente van Schoonebeek mag er trots op zijn. Het interieur is sober maar warm, veel en prettig licht valt door genuanceerd glas naar binnen, de centrale verwarming (een warm water verwarming met voetverwarming onder alle banken) is aangelegd door de Firma Huijgens en Geveke te Amersfoort. De aannemingsom heeft bedragen ƒ 23892 wat betreft het timmer, metsel, stucadoors, zink en loodgieterswerk; ƒ 1895 kostte het schilderwerk, terwijl de centrale verwarming gereed is voor pl.m ƒ 2400. De geheele bouw zal op ongeveer ƒ 31000 komen.
A. EISING
Oud Schoonebeek. Adm. Kerkvoogd.